Sagnorð

Sagnorð eða sagnir gegna lykilhlutverki í máli fólks, bæði í ræðu og riti. Sagnir eru í langflestum setningum sem við myndum. Sagnorð eru um fjórða hvert orð í venjulegum texta. Orðabókarmynd sagnar kallast nafnháttur. Þessa mynd má finna með því að setja nafnháttarmerkið að fyrir framan sögnina.

Dæmi: að sofa, að yrkja, að kalla, að koma

Verkefni 1

Hversu algengar eru sagnir í venjulegum texta?

Verkefni 2

Hvaða sagnmynd finnum við í orðabókum?

Verkefni 3

Líttu á málsgreinina hér að neðan og tilgreindu síðan orðabókarmynd (uppflettimynd) sagnorðanna í henni:

Ég syngi lagið ef ég kynni það (Svar: syngja, kunna)

Líttu nú á þessa setningu og skráðu orðabókarmynd sagnarinnar:

Ég kynni lagið á hátíðinni í kvöld (Svar: kynna)

Atriði sem þessi gætu reynst útlendingum erfið!

Beygingarformdeildir sagna eru þessar:  Tíð, persóna, tala, háttur og mynd.

Hér fyrir neðan sjáum við hvernig sögnin að fara beygist:

Verkefni

Búðu til samskonar yfirlit yfir sagnirnar: að sjá, að færa, að taka.

Sagnorð greinast frá öllum öðrum orðum að því leyti að þau beygjast í tíðum. Í íslensku eru tvær tíðir: nútíð og þátíð.  Þátíð er notuð um það sem er liðið en nútíð er notuð um það sem gerist núna, það sem gerist í framtíðinni og er meira að segja stundum notuð um liðna atburði, einkum í frásögnum (líður nú til jóla). 

Dæmi:

Skilgreining:

Öll orð, sem unnt er að beygja þannig að þau taka bæði merkingarbreytingu og formbreytingu eftir því hvenær það gerist sem talað er um, kallast sagnorð.

Dæmi:

Ég fer í bæinn með Palla.

Ég fór í bæinn með Palla.

Merkingarmunur þessara tveggja setninga er augljós hverjum þeim sem kann íslensku. Annars vegar er rætt um atburð sem er að gerast núna eða hefur ekki gerst, hins vegar atburð sem hefur átt sér stað.

Munur á formum sagnanna tveggja er greinilegur, fer – fór.

Þátíð greinir yfirleitt frá því sem liðið er:

Í gamla daga gengu Íslendingar á sauðskinnsskóm

Þangað reru allir því veður var fagurt og blítt þennan dag

En eins og minnst var á hér að ofan er unnt að nota nútíð sem tilvísun til hvaða tíma sem er:

Núna

            Stúlkan gengur í skóla.

Síðar

            Stúlkan gengur örugglega í skóla næstu árin.

Áður (frásagnarnútíð, söguleg nútíð)

            Gengur hann yfir ána og finnur strax hrossin.

Sífelldur tími

            Vorið kemur (á hverju ári) með hækkandi sól.

Sagnir (þ.e. sagnir í persónuhætti, sjá hér á eftir) beygjast í tölu. Tölurnar eru tvær, eintala og fleirtala. Tala sagnar ræðst af frumlagi setningar.

Dæmi:

Flestar sagnir beygjast í persónum. Þær eru nefndar persónulegar sagnir.

Persónurnar eru þrjár:

1. persóna,  2. persóna og  3. persóna

Verkefni

Skrifaðu sagnirnar hlaupa og hleypa í 1.p.et. og 1.p.ft.

Ópersónulegar sagnir eru alltaf í 3. persónu eintölu. Mundu að ópersónulegar sagnir taka alltaf með sér frumlag í aukafalli.

Mennina (frumlag í þolfalli)

langar (ópersónuleg sögn, í 3. persónu eintölu)

heim.

Dæmi:

Mig vantar hest (frumlag í þf.)

Hann langar í mat (frumlag í þf.)

Guðmundi sýnist þetta harla gott (frumlag í þgf.)

Sumar sagnir eru ýmist persónulegar eða ópersónulegar. Þegar þær eru ópersónulegar breytast þær ekkert þótt frumlag breytist

Dæmi:
Sögnin reka.

Gunnar rak kýrnar í haga – Gunnar og Pétur ráku kýrnar í haga / Strákarnir ráku kýrnar í haga (sögnin er persónuleg)

Skipið rak frá landi – Skipið og bátinn rak frá landi / Skipin rak frá landi

(sögnin er ópersónuleg; frumlagið stendur í þolfalli, sbr. t.d.: Bátana (þf.) rak frá landi).

Ópersónulegar sagnir hafa frumlag ýmist í þolfalli eða þágufalli.

Dæmi um frumlag í þolfalli:

Mig vantar bók

Konuna langar heim

Dæmi um frumlag í þágufalli:

Mér sýnist þetta gott

Konunni þykir gaman

Ákveðin tilhneiging er í þá átt að frumlag ópersónulegra sagna sé alltaf haft í þágufalli. Þá er sagt: Mér vantar meira/konunni vantar sokka (í stað mig vantar/konuna vantar). Þetta er málbreyting, að vísu nokkuð gömul, en þykir ekki eftirsóknarverð.

Einnig eru nokkur dæmi þess að persónulegar sagnir séu gerðar ópersónulegar í tali fólks. Þær helstu eru hlakka og kvíða. Þá segja menn: mig/mér kvíðir fyrir, en þeir ættu að segja: Ég kvíði fyrir. Einnig heyrist: mig/mér hlakkar til; en viðurkennt mál telst vera: Ég hlakka til (sbr. jólakvæðið: Bráðum koma blessuð jólin/börnin fara að hlakka til).

Verkefni 1

Finndu allar sagnir (þ.e. sagnir í persónuhætti) í textanum og taktu fram hvort þær séu persónulegar (p) eða ópersónulegar (ó).

Guðmundur hitti Jón í bænum. Þá langaði á kaffihús því að þeir voru svangir. Þeim virtist gott að fara á Skálann. Þegar þeir komu þangað pöntuðu þeir kaffi og köku. Til var góð kaka. Jón vantar rjóma með kökunni, sagði Guðmundur við afgreiðslumanninn. Þeim fækkar sífellt sem vilja rjóma, sagði afgreiðslumaðurinn. Þá fjölgar þeim sem vilja ekki rjóma, sagði Guðmundur og kímdi. Afgreiðslumanninn setti hljóðan.

Verkefni 2

Finndu þrjár ópersónulegar sagnir og myndaðu setningar með þeim þar sem frumlagið er nafnorð.

Sagnorð beygjast í háttum. Hættirnir skiptast í tvo flokka:

persónuhætti og fallhætti.

Persónuhættirnir eru þrír:

• Framsöguháttur (fsh.)
• Viðtengingarháttur (vth.)
• Boðháttur (bh.)

Fallhættirnir eru einnig þrír:

•  Nafnháttur (nh.)
• lýsingarháttur nútíðar (lh.nt.)
• lýsingarháttur þátíðar (lh.þt.)

Verkefni:

1. Hverjir eru persónuhættirnir?

2. Hverjir eru fallhættirnir?

Til glöggvunar:

Sögn í persónuhætti er alltaf í einhverri persónu og tölu: Ég kem (1.p.et.fsh.)/ þótt við komum (1.p.ft.vth.)/ komdu (2.p.et.bh.)/ vík (2.p.et.bh.) brott, Satan.)

En sögn í fallhætti tengist ekki persónu eða tölu: Ég er að koma/ þeir eru að koma/ ég hef talað/ þeir hafa talað (sögnin í fallhættinum, hvort sem um era ð ræða nafnhátt eða lýsingarhátt, breytist ekki þó breytt sé um persónu eða tölu).

Oft er talað um þrjár myndir sagna í íslensku. Þær eru germynd, miðmynd og þolmynd.

Germynd: Ég fer í sund á eftir.

Miðmynd: Þau kysstust vel og lengi

Þolmynd: Guðmundi var refsað fyrir afbrotið

Í germynd er gerandinn áberandi:
Guðmundur tók barnið.

Í þolmynd er þolandinn í aðalhlutverki:
Barnið var tekið. En gerandinn er horfinn í skuggann [við gætum þó gert gerandann sýnilegan með því að segja: Guðmundi var refsað af lögreglunni/Barnið var tekið af Guðmundi (seinni setningin gæti reyndar misskilist illilega!)].

Miðmynd endar á -st í nafnhætti og þannig er auðvelt að greina miðmyndina. Stundum er merkingin gagnvirk í miðmynd: þau kysstust (þ.e. kysstu hvort annað); þau hjálpuðust að (þ.e. þau hjálpuðu hvert/hvort öðru).

En oft er ekki um neina slíka gagnvirka merkingu að ræða í miðmyndinni: Maðurinn lést á sjúkrahúsinu.

Í sambandi við miðmynd má hafa í huga að oft er þar enginn gerandi á dagskrá.

Dæmi:
Það veiddist vel í maí/Bókin seldist vel.

Sumir halda því fram að óþarft sé að gera ráð fyrir myndum sem beygingu en tala einfaldlega um að til séu tvær gerðir sagna: Annars vegar þær sem enda á -a (borða, sofa, hlaupa), hins vegar þær sem enda á -st (farast, hlaupast (á brott), seljast, kyssast). Sömu menn segja um þolmyndina að hún sé ekkert annað en sagnasamband sagnanna vera eða verða og aðalsagnar, til dæmis: Hann er farinn, hún var stungin. Í slíkum tilvikum sé óþarfi að gera þann greinarmun að sum samböndin séu þolmynd (sbr. var stungin [af tilteknum geranda]) en önnur ekki (sbr. er farinn). Vangaveltur sem þessar geta verið skemmtilegar og jafnframt sýna þær að ekki má taka allar kennisetningar málfræðinga sem heilagan og óumbreytilegan sannleik. Málfræðingarnir bjuggu ekki til tungumálið; þeir vilja einungis reyna að lýsa því sem best og þeim lögmálum sem þar kunna að gilda.

Verkefni 1

Hvernig má misskilja setninguna: ‘Barnið var tekið af Guðmundi’?

Verkefni 2

Gerðu gerandann sýnilegan um leið og þú breytir þessum þolmyndarsetningum í germyndarsetningar.

1. Þjófurinn var handtekinn

2. Hárið var strokið.

Verkefni 3

Breyttu eftirfarandi setningum úr germynd í þolmynd:

Unnustinn kyssti stúlkuna

Presturinn fermdi stúlkuna í vor

Til þess að átta sig á landslagi og leið frá einum stað til annars er talað um kennileiti. Á sama hátt er talað um kenniföll nafnorða þegar við þurfum að lýsa beygingu nafnorða. Í sagnbeygingu er talað um kennimyndir. Við könnumst við þetta þegar við erum að læra erlend mál.

Í íslensku eru kennimyndir veikra sagna þessar:

Kennimyndir sterkra sagna eru fjórar, þær sömu og í veiku beygingunni og til viðbótar fleirtala í þátíð.

Í íslensku eru kennimyndir sterkra sagna þessar:

Verkefni

Skráðu kennimyndir þessara sagna:

skrifa, rita, horfa, sigla, hlaupa, hleypa, rigna, reka, rekja, líta, gróa, ala, vefa, vefja, höggva

Hjálparsagnir kallast þær sagnir sem standa í samsettri beygingu með aðalsögn.

Dæmi:

Brúin var smíðuð (hér er var hjálparsögn en smíðuð aðalsögn).

Ég hef lesið bókina (hér er hef hjálparsögn en lesið aðalsögn).

Hann verður fermdur í vor (hér er verða hjálparsögn en fermdur aðalsögn).

Hann mun fara (hér er mun hjálparsögn en fara aðalsögn).

Verkefni

Í hverri setningu hér fyrir neðan eru fleiri en ein sögn. Hvað eiga fyrstu sagnir í hverri setningu sameiginlegt?

Árni hefur boðið þeim safnið. Þeir hafa ætlast til að hann skyldi sjá um útgáfuna, því að Pétur hafði tekið að sér ritunina. Bókmenntafélagið hefur gefið út gátur sem hafa tekið miklum breytingum.

Guðrún mun hafa farið í bæinn en áður hafði hún keypt sér miða til útlanda. Hún fer að fara. Pétur getur farið með henni. Hann má sofa á því um stund.

Með verkefnið hér að ofan í huga má fullvissa sig um að ef um samsetta beygingu er að ræða þá er það hjálparsögnin sem stendur í persónuhætti en aðalsögnin lendir í fallhætti (nafnhætti eða lýsingarhætti). Ef um tvær hjálparsagnir er að ræða lendir sú fyrri í persónuhætti.

Dæmi: 
Ég mun (fsh.) hafa (nh.) komið (lh.þt.).

Fyrri hjálparsögnin (munu) er í persónuhætti, nánar tiltekið framsöguhætti; seinni hjálparsögnin (hafa) lendir í fallhætti, nánar tiltekið nafnhætti; og aðalsögnin (koma) lendir í fallhætti, nánar tiltekið í lh.þt.).

Sagnir gegna veigamiklu hlutverki í málinu.

Þær bera oftast mikla merkingu og fleyta frásögninni áfram.

Hvernig væri þessi stutta saga ef sagnir væru teknar í burtu?

Innst á afréttum komu þeir á fjárslóð mikla; hafði féð verið rekið austur sanda með Arnarfellsjökli, og röktu þeir slóðirnar allt að hreysi Eyvindar. Urðu þjófarnir þá naumt fyrir, því þeir voru að lesa húslestur, þegar byggðamenn komu að þeim. Eyvindur varð þá skjótur til bragðs, greip pott þeirra og ýmis áhöld önnur og sökkti niður í fen eitt, svo hinir fundu ekki, og öll sluppu þau hjúin úr höndum byggðamanna upp á jökulinn.

Sveitamenn létu greipar sópa um hýbýli Eyvindar, og fannst þeim mikið um, hversu haglega ýmis búsáhöld voru tilbúin; þar tóku þeir körfur, sem Eyvindur hafði riðið af tágum með svo mikilli list, að þær voru vatnsheldar. Þeir fundu þar og viðarköst stóran og áttatíu sauðarföll í og eins vel frá gengið eins og fyrr er sagt um köstinn á Hveravöllum. Það, sem eftirleitarmenn gátu ekki flutt með sér til byggða, lögðu þeir eld í og brenndu upp til kaldra kola.

Sagnir hafa mikil áhrif á önnur orð. Þær stjórna falli frumlags (sbr. mig langar) og þær stjórna falli andlags (sbr. hjálpa þér). Þær stjórna því einnig hvar atviksorð og forsetningarliðir geta verið í setningunni (sbr. gekk vel/kom í morgun).

Skilgreining á áhrifssögn er að hún stýrir falli. Áhrifslaus sögn stýrir ekki falli.

Dæmi:

Verkefni

Finndu áhrifssagnir í þessum texta og taktu fram hvaða falli þær stjórna:

Þeir komu þangað og smöluðu fénu í réttina. Mennirnir röktu slóðina heim. Eyvindur las húslestur en greip pottinn og sökkti honum í fenið. Sveitamenn létu greipar sópa. Fylgdarmaðurinn heitir Arnes. Þeir fundu líka viðarköst. Sveitamenn brenndu hluti. Ég sakna þín en nýt matarins. Þú gafst mér rauðar rósir. Ég vil ekki núa þér þessu um nasir. Þú getur ekki unnt honum þess að hafa náð markmiðinu. 

Nokkrar breytingar hafa orðið í tímans rás á beygingu sagna.

Til dæmis beygjast ýmsar sagnir nú veikt sem áður voru sterkar. Sögnin rita beygðist áður svona: rita – reit – ritum – ritið. En nú beygist hún veikt: rita – ritaði – ritað. Sögnin þiggja var sterk að fornu: þiggja – þá – þágum – þegið. Nú segja menn yfirleitt þáði í þátíðinni (ég þáði boðið). En í lh.þt. er enn sagt: ég hef þegið boðið (fremur en: ég hef þáð boðið).

Nú á tímum er algengt að heyra dæmi á borð við þetta:

Ég vill ekki fara þangað, í staðinn fyrir það sem eldra er: Ég vil ekki fara þangað. Þetta kallast málbreyting (undir áhrifum frá 3.p.et.: hann/hún vill), en ennþá vilja menn halda í eldra formið í þessu tilviki. Hugsanlega verða allir farnir að segja ég vill eftir 50 ár!

Í íslensku gildir sú meginregla að sögn í persónuhætti sé í öðru sæti í setningu, næst á eftir hinu svokallaða frumlagi.

Í dæmunum kallast sagnirnar umsagnir.

Dæmi:

Landsliðið vann alla leiki sína.

Sigrún spilaði vel.

Dómarinn var góður.

Sagnirnar í dæmunum hér á eftir eru einnig í öðru sæti. Hvernig má það vera?

Dæmi:

Stóru stelpurnar skoruðu mörkin.

Allir áhorfendur fóru glaðir heim.

Markmaðurinn og þjálfarinn eru hjón.

Svarið er einfalt. Það er vegna þess að þegar sagt er að sögn sé í öðru sæti er miðað við setningarliði en ekki orð. Í hverjum lið geta verið fleiri en eitt orð. Liðirnir á undan sögn í dæmunum hér að ofan eru nafnliðir. Í þeim er annaðhvort fornafn (t.d. hann, ég, þú) eða nafnorð og orð sem standa með nafnorðinu (t.d. lýsingarorð, sbr. stóru stelpurnar). Um þetta og fleira í sambandi við setningarliði verður fjallað nánar í setningafræðikaflanum.