Lítinn staf á að skrifa í samnöfnum og dýra- og jurtaheitum

(jafnvel þótt þau séu byggð á sérnöfnum).

Dæmi:

jakobsfífill,

baldursbrá.

Lítill stafur er einnig í mánaða- og dagaheitum.

Nöfn á hátíðum eru með litlum staf (nema sérnafn komi fram í upphafi orðsins).

Viðurnefni fólks er með litlum staf.

Dæmi:

Auður djúpúðga;

Helgi magri,

Haraldur hárfagri [muna þó nöfn eins og Skalla-Grímur!]).

Heiti trúarbragða og viðhorfa eru með litlum staf.

Dæmi:

múhameðstrú,

ásatrú,

marxismi.

Einnig þeirra manna sem fylgja ákveðnum stefnum.

Dæmi:

framsóknarmaður,

múslimi.

Orð sem tákna þjóðerni, tungumál og mállýskur (sænskur, danska, norðlenska) eru skrifuð með litlum staf (þið takið eftir að sk er í stofni orðanna!).

Reglurnar um -n og -nn eru ekki flóknar. Kosturinn við þær er sá að þær eru yfirleitt alveg skýrar og ótvíræðar. En til þess að geta beitt þeim þarftu að vera viss um að þekkja greininn vel (viðskeytta og lausa greininn); einnig þarftu að vera viss um að þekkja lýsingarorðin og nafnorðin.

Rifjum fyrst upp n-in í greininum:

Það eru jafnmörg n í lausa greininum og viðskeytta greininum.

Dæmi:
Ég fór í skó-na
(ég fór í hina góðu skó) [karlkyn, fleirtala, þolfall].

Annað dæmi og nú er um eignarfall fleirtölu að ræða:
Húfan liggur á milli skó-nna
(húfan liggur á milli hinna stóru skóa).

Dæmi um kvenkynsorð með greini:

Eiður skaut í slá-na (hina hvítu slá) (kvenkyn, eintala, þolfall).

Annað dæmi um sama orð en nú í eignarfalli fleirtölu:

Gunna sveiflaði sér milli slá-nna (milli hinna mjóu sláa).

Þið getið líka treyst á einfalda reglu:

Ef þið getið sagt mín er eitt n í greininum (bókin mín).

Ef þið getið sagt minn eru tvö n í greininum (penninn minn).

Fleiri dæmi:

Eiður skaut í slána mína.

Gunna sveiflaði sér milli slánna minna.

Lítum nú sem snöggvast á nokkur algeng kvenmannsnöfn sem enda á nn.

Þau hafa tvö n í öllum föllum.

Dæmi:

Sæunn,

Steinunn,

Þórunn,

Dýrunn,

Jórunn,

Iðunn.

Seinni hluti nafnanna (-unn) tengist hugsanlega orðinu unnur sem þýðir alda.

Sumir telja reyndar sennilegra að þessi nöfn séu skyld sögninni unna (elska):

Munið:
Nafnið Gefjun (skylt gefa og göfugur) er skrifað með einu n-i í öllum föllum.

Eftirfarandi kvenkynsorð eru með tveimur n-um í öllum föllum:

einkunn,

miskunn,

vorkunn,

forkunn.

Þessi orð tengjast sögnunum:

einkenna,

miskunna,

vorkenna

og þar eru greinilega tvö n.

Góð regla er að athuga hvort vafaorðið tengist sögn sem hefur í – ei – i í kennimyndum (t.d. bíta beit bitum bitið).

Dæmi:
Nafnorðið bit er skylt sögninni bíta – beit – bitum.

Í slíkum tilvikum er alltaf skrifað einfalt i/ei.

Annað dæmi:

Orðið andlit er skylt sögninni líta – leit – litum.

Orðið leiti (í merkingunni hæð, hóll) er einnig skylt sögninni líta – leit – litum.

Þess vegna er það skrifað með einföldu (ég lít yfir landið á leitinu).

Önnur mikilvæg regla:
Ef u, ú, jó, jú, au, o er í skyldum orðum má gera ráð fyrir y, ý, ey (ypsílon) í vafaorðinu.

Dæmi:
syðri (suður),

mýs (mús),

skýli (skjól),

fýk (fjúka),

eyrir (aurar),

yfir (ofar),

synir (sonur),

ég lýt í lægra haldi (af lúta).

Oft er erfitt að skýra hvers vegna y er skrifað. Þá er eina leiðin að fletta orðinu upp í orðabók (eða á netinu: http://www.ordabanki.hi.is/wordbank/search )

Eftirfarandi regla um j er frekar einföld

Við skrifum j á eftir ý, ey, æ EF a eða u fer á eftir.

Dæmi:

nýjan bíl.

En ef i fer á eftir er ekki skrifað j.

Dæmi:

nýi bíllinn.

Ath. vel:

Nafnið Sæunn er ekki með j vegna þess að þetta er samsett orð.

Sama er að segja um orðið nýár og heyannir.

Þegar við heyrum ekki röð samhljóðanna er sú hætta fyrir hendi að við víxlum stöfum í stafsetningunni. Þá er mjög gott að setja orðið í annað samhengi. Sagnirnar setjum við í nafnhátt og lýsingarorð getum við reynt að setja í annað kyn.

Dæmi:

Það rigndi (að rigna);

hann efldist við hverja raun (að eflast);

hún sigldi (að sigla);

hann negldi (að negla);

hann hegndi honum (að hegna);

hann hengdi upp þvottinn (að hengja) o.s.frv.

Dæmi um lýsingarorð:

þetta er algengt (algeng).

Lítum á nokkur nafnorð í eignarfalli:

hvamms,

manns,

Halls,

gulls.

Hér heyrist ekki vel hvort um er að ræða einn eða tvo samhljóða.

Þá er best að athuga hver stofn orðsins er (þolfall eintölu):

hvamm,

mann,

Hall,

gull.

(Hér eru greinilega tveir samhljóðar).

Öðru máli gegnir um orðin:

Þorkels,

sveins

og steins.

Þar er stofninn Þorkel, svein og stein: eitt n (nema í nefnifalli eintölu).

Oft er erfitt að greina hvort rita eigi tvöfaldan eða einfaldan samhljóða í sumum lýsingarorðum:

illt (umtal),

hollt (fæði).

Hér er gott að athuga stofn lýsingarorða (kvk. et. nf.):

hún er ill,

hún er holl.

Hér heyrast samhljóðarnir tveir greinilega.

En: Skaftið er holt að innan (stöngin er hol að innan).

Þegar um sagnorð er að ræða er gott að setja vafaorðið í nafnhátt.

Kenndi (kenna),

renndi (renna),

þekkti (þekkja),

fyllti (fylla),

fennti (fenna) o.s.frv.

Undantekningar eru sagnirnar hyggja og leggja sem hafa einfaldan samhljóða í þátíð:

hugði,

lagði.